حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خردسال ترین پیشوا

شیعه با بهره مندی از برهان­های عقلی و آموزه­های آفتاب گون پیشوایان معصوم علیهم السلام, بر این باور است که برای انسان­ها, در هر زمان, ناگزیر می­بایست حجّتی[2] از طرف خداوند نصب شود.[3] بر اساس روایات قابل اعتماد این حجّت­ها, پس از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم, منحصر در دوازده پیشوایند، که با گزینش خداوند و گزارش آن آخرین سفیر الهی, امامت مردم را به عهده گرفتند. هم آنان که یازدهمین ایشان امام حسن عسکری علیه السلام و آخرین آن­ها, حضرت مهدی علیه السلام است. و دیگری بدون تردید شایستگی چنین جایگاهی را ندارد. امّا آنچه در اینجا بیشتر محل بحث و نظر است, به امامت رسیدن آخرین حجّت خداوند, در سنّ خردسالی است. اگر چه این مسأله, افزون بر برخی پیامبران در برخی پیشوایان معصوم علیهم السلام پیش از آن, رخ نموده بود؛ امّا همواره از طرف مخالفان, به عنوان چالشی در مباحث مهدویّت مطرح شده است. از روایت­ها و حکایت­های تاریخی به روشنی به دست می آید, سال­ها پیش از آن که نهم ربیع الاول سال260 هجری فرا رسد, پیشوایان معصوم علیهم السلام و به ویژه واپسین فرستادة خداوند, پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم, امامت  آخرین حجّت الهی, حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را نوید داده بودند. نه فقط پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام, که برخی از دانشوران اهل سنّت, در روایاتی چند به این حقیقت بزرگ اشاره کرده اند.[4] تأکید بر پیشوایی آخرین امام معصوم؛ از آنجایی که شرایط امامت آخرین امام, با پیشوایان پیشین متفاوت بود, از این رو پافشاری­های فراوانی بر آگاهی بخشی امامت ایشان شده است.برخی از روایت­هایی که بر این امر اصرار داشت، بدین قرار است: 1ـ حدیث معراج؛ رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در حدیثی پردامنه در بارة آنچه در شب معراج دیده بود, پس از بیان دیدن نور پیشوایان معصوم علیهم السلام و آخرین جانشین خود در میان آنها, می­فرماید: «...عرض کردم: پروردگارا! اینان چه کسانی هستند؟ فرمود: ایشان پیشوایانند. و این قائم است. همو که حلال مرا حلال می کند و حرام مرا را حرام می سازد. و از دشمنان من انتقام می­گیرد. ای محمد! او را دوست بدار. پس همانا من او را دوست می دارم و هر کس که او را دوست بدارد, نیز او را دوست می­دارم...» [5] 2ـ حدیث غدیر؛ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در واپسین ماه های عمر خود ضمن پافشاری بر امامت نخستین پیشوای مسلمانان، در بارة آخرین پیشوا چنین فرمود: «...ای مردمان! همانا به درستی که من پیامبرم. و علی جانشین. آگاه باشید! ختم کنندة پیشوایان از ما است. او قائم مهدی است. آگاه باشید! همو است که دین را برتری خواهد بخشید وانتقام گیرنده از ستم گران است»[6].3ـ حدیث رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم؛  از دیگر سخنانی که در آن به روشنی به شمار پیشوایان معصوم اشاره شده، بیان نورانی رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است که فرمود: «پیشوایان پس از من دوازده نفرند. نخستین ایشان, علی بن ابی طالب, و آخرین آن­ها قائم است. آن­ها جانشینان و اوصیای و اولیای من و حجت­های خداوند پس از من, بر امت من هستند. اقرار کنندة به آن­ها مؤمن و انکار کنندة ایشان کافرند»[7]. افزون بر روایت­های یاد شده، ـ که از مهمّ ترین دلیل­ها بر امامت حضرت مهدی علیه السلام است ـ دیگر پیشوایان معصوم علیهم السلام نیز سخنان ارزشمندی در این باره فرموده اند. که برخی بدین قرار است: از امام علی علیه السلام دربارة معنای روایت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم که فرموده بود: "إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی" پرسیده شد "عترت" چه کسانی هستند؟  فرمود:«من و حسن و حسین و پیشوایان نه گانه از فرزندان حسین. نهمین آنها مهدی آنهاست. هرگز از کتاب خدا جدا نمی شوند و کتاب خدا نیز از آنها جدا نمی شود. تا آن که در کنار حوض پیامبر بر او باز گردند»[8]. دومین پیشوای شیعیان، امام مجتبی علیه السلام، حضرت مهدی علیه السلام را نهمین فرزند برادر خود حسین­ علیه السلام ، و پسر سرور کنیزان دانسته است.[9] امام حسین علیه السلام در اشاره به امامت نهمین پیشوای هدایت گر از نسل خود، از وی با«قائم به حق» یاد کرده است.‏[10] امام سجّاد علیه السلام نیز در سخنی ارزشمند به امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره کرده، آن حضرت را دوازدهمین جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و پیشوایان پس از او، دانسته است. [11] امام باقر علیه السلام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را نهمین پیشوای پس از حسین بن علی علیه السلام و قائم آنها خوانده است.[12] ششمین پیشوای شیعیان به روشنی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را دوازدهمین از پیشوایان هدایت پس از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم ذکر کرده است.[13] هفتمین امام معصوم نیز آن حضرت را پنجمین از فرزندان خود دانسته، فرمود: برای او غیبتی است که مدتش طولانی خواهد شد.[14] امام رضا علیه السلام پس از اشاره به دوران غیبت و سختی های آن، سبب آن سختی ها را پنهان بودن  پیشوای ایشان ذکر کرده است. [15] امام جواد علیه السلام نیز در بارة آن حضرت وی را سومین از فرزندان خود دانسته است.[16] امام هادی علیه السلام ـ جدّ بزرگوار آن حضرت ـ نیز به پیشوایی آن حضرت پس از فرزند خود امام عسکری علیه السلام تأکید نموده است.[17] و سرانجام این تلاش پیوسته, به دست یازدهمین پیشوای معصوم علیه السلام به اوج خود رسید, که در آن، آخرین ذخیرة الهی به نیکوترین صورت ممکن, معرفی شده است. در آن جا که از آن حضرت در باره ـ درستی یا چگونگی ـ این خبر که به نقل از پدران بزرگوارش رسیده است که:«أَنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّةِ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ أَنَّ مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّة»؛ «زمین هیچ گاه از حجت خدا بر خلقش خالی نیست, هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلیّت مرده است». پرسش شد.فرمود: «إِنَّ هَذَا حَقٌّ کَمَا أَنَّ النَّهَارَ حَقٌّ»؛ «این مطلب حق است؛ آن گونه که روز حق است». سپس از آن حضرت سؤال شد: «ای پسر پیامبر! حجت و امام پس از شما کیست؟» ایشان فرمود: «ابْنِی مُحَمَّدٌ وَ هُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدِی مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَعْرِفْهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّة»؛[18] «فرزندم محمّد, او امام و حجّت پس از من است. هر کس بمیرد و او را نشناسد, به مرگ جاهلیّت مرده است». تا این که با شهادت یازدهمین پیشوای شیعیان در هشتم ربیع الاول سال 260 هجری[19], در حالی که بیش از پنج بهار[20] از عمر آخرین ذخیرة الهی سپری نشده بود, فصل بهره­مندی انسان­ها از امام ظاهر به پایان رسید. و در پی آن دورانی بسیار مهّم در زندگی پیروان اهل بیت علیهم السلام پیش آمد. این دوران هم زمان با دو رخ داد مهمّ آغاز شد: نخست: رسیدن آخرین حجّت الهی به مقام امامت؛ دیگر: قرار گرفتن آن حضرت در پرده پنهان زیستی. اگر چه برگزیدگانی از شیعه برای این مرحله آمادگی کامل داشتند, اما می­بایست هر دو رخداد (امامت و غیبت)، برای عموم شیعیان به اثبات برسد, چرا که حضرت مهدی علیه السلام نخستین روز امامت را در حالی آغاز کرد, که جز افرادی اندک، ـ که پیش از آن، در دورة امام عسکری علیه السلام ایشان را دیده بودند[21]ـ کسی او را ندیده بود. نخستین اقدام حضرت مهدی علیه السلام در آغاز امامت بنابراین، روزِ در گذشتِ امام یازدهم، و نخستین روز امامت ایشان, فرا رسید. وآن حضرت ناگزیر میان مردم آمده، بر پیکر پدر نماز گزارد. این رخداد به گونه­هایی چند روایت شده است. که در یک روایت شیخ صدوق آن را به صورت مفصل از زبان «ابوالادیان» یکی از خدمت کاران خانه و متصدی امور نامه‏های امام عسکری علیه السلام گزارش کرده است.[22] به نظر می­رسد, حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از شهادت پدر در نخستین ساعت­های غیبت، با حضور در کنار بدن وی و اقامه نماز بر ایشان, مسائلی را مورد توجه قرار داد, که همگی به نوعی در ارتباط با بحث امامت ایشان بود. 1ـ اجرای سنّت الهی در اقامة نماز امام بر امام، 2ـ پیش گیری از اعلام ختم امامت، 3ـ پیش گیری از انحراف داخلی در جریان امامت،(جریان جعفر) 4ـ تثبیت ادامة جریان امامتِ حقِّه، و اعلام استمرار امامت در امام زنده.[23]آغاز پیشوایی در خردسالی در این رخ داد آنچه از همه شگفتی آورتر بود، این که آن­ها با کودکی پنج ساله روبه رو بودند که می­گفت جانشین امام عسکری علیه السلام است. همان گونه که یاد شد پیش از آن با هدایت­های پیوستة پیامبر و ائمه نور علیهم السلام شیعه به این نکته باور پیدا کرده بود که، خداوند متعال از طریق آخرین پیامبر خود، مقام امامت و ولایت را به جهت قابلیت‏های ذاتی به افرادی خاصّ عطا فرموده و فقط از طرف اوست که امام بر جامعه نصب می‏گردد. و نیز این که, این قابلیت هیچ گونه ارتباطی به کمی و یا زیادی سن و سال ندارد. جالب این که, این گونه پیشوایی پیش از آن نیز, هم در بین ائمه علیهم السلام و هم در زنجیرة پیامبران علیهم السلام دارای سابقه بود. یکی از دانشوران معاصر، امامت در سنین کم را پدیده­ای واقعی دانسته، چنین استدلال کرده است: « امامی که در کودکی به پیشوایی روحی و فکری مردم رسیده, و مسلمانان حتی در کشاکش آن همه موج ویرانگر, باز خویشتنِ خویش را به پیروی و دوستی او گماشتند, به طور مسلّم باید از دانش و آگاهی و گستردگی دید, و دانا بودن به فقه و تفسیر و عقاید, بهره­ای آشکار و چشمگیر داشته باشد. چون در غیر این صورت نمی توانسته مردم را به پیروی از خویش وادارد... به فرض محال که مردم نتوانستند حقیقت و واقعیت امر را دریابند, خلافت و نیروی حاکم که آن همه دشمنی علنی با امام داشته, چرا بر نخاسته و پرده از رخسار حقیقت نینداخته است؟ اگر امام خردسال, از دانش و سطح تفکر عالی برخوردار نبود, خلفای معاصر, خیلی خوب می­توانستند جنجال به پا کنند, امّا سکوت آنها و سکوت تاریخ گواه است که امامت در سنین کم پدیده­ای حقیقی بوده نه ساختگی».[24] البته پیش از آن که در مسیر هدایت جامعه، نوبت به پیشوایی جانشینان آخرین فرستادة الهی برسد، خداوند متعال پیامبرانی را در کودکی به مقام نبوّت مفتخر ساخته بود. بدین قرار: پیامبری حضرت عیسی علیه السلام از هنگام ولادت از میان پیامبران اولوالعزم یگانه پیامبری که از هنگام ولادت, به نبوّت خویش به طور آشکار تصریح کرده, حضرت عیسی بن مریم علیها السلام است. خداوند در آیات قرآن, در بخشی از داستان حضرت مسیح علیه السلام از زبان پیامبر خود  در پاسخ منکران چنین می‏فرماید:(قَالَ اِنّى عَبْدُاللّه آتَانِىَ الکِتابَ وَجَعَلَنِی نَبیّاً)؛[25] «]کودک[ گفت: من بنده خدا هستم، به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است». یزید کناسی می گوید از امام باقر علیه السلام پرسیدم: آیا عیسی بن مریم علیه السلام ، هنگامی که در گهواره سخن گفت، حجّت خدا بر اهل زمان خود بود؟ حضرت فرمود:«او آن زمان پیغمبر و حجت غیر مرسل خدا بود (یعنی در آن زمان مأمور به تبلیغ و دعوت نبود) مگر نمی­شنوی گفته خود او را که می گوید: من بندة خدایم خدا به من کتاب داده و پیغمبر ساخته و هر جا باشم پر برکتم قرار داده و تا زنده باشم مرا به نماز و زکات سفارش کرده است». عرض کردم: در آن زمان و در همان حالی که درگهواره بود, حجّت خدا بود بر زکریا؟آن حضرت فرمود: «...چون عیسی هفت ساله شد و خدای تعالی به او وحی فرستاد, از نبوت و رسالت خود سخن گفت, و بر یحیی و همه مردم حجّت گشت...».[26]پیامبری حضرت یحیی علیه السلام در کودکی؛ حضرت یحیی علیه السلام یکی دیگر از پیامبرانی است که در کودکی به مقام نبوّت رسید. خداوند در این باره خطاب به وی می‏فرماید:(یا یَحْیى خُذِالکِتابَ بِقُوَةٍ وَآتَیْناهُ الحُکْمَ صَبِیّاً)؛[27] «ای یحیی! کتاب خدا را به جدّ و جهد بگیر! ما از کودکی به وی حکم ]نبوّت[ دادیم». یکی از مفسران اهل سنّت دربارة حکمی که خداوند به حضرت یحیی‏ علیه السلام داد، آن را همان نبوّت دانسته، بر این باور است که خداوند متعال عقل او را در سنین کودکی محکم و کامل کرد و به او وحی فرستاد.[28] در یکی از تفسیرهای معاصر, پس از آیة پیشین می­خوانیم: «درست است که دوران شکوفایی عقل انسان به صورت معمول حدّ و مرز خاصّی دارد, ولی می­دانیم همیشه در انسان­ها افراد استثنایی وجود داشته اند, چه مانعی دارد که خداوند این دوران را برای بعضی از بندگانش به خاطر مصالحی فشرده تر کند و در سال­های کمتری چکیده نماید, همان گونه که برای سخن گفتن به صورت معمول گذشتن یکی دو سال از تولد لازم است در حالی که می­دانیم حضرت عیسی علیه السلام در همان روزهای نخست زبان به سخن گشود, آن هم سخنی پر محتوا  که طبق روال عادی در شأن انسان­های بزرگسال بود».[29] ایشان در ادامه, این آیه را دلیل روشنی بر درست بودن امامت برخی ائمه علیهم السلام در خردسالی دانسته است. بنابراین، همان‏گونه که خداوند متعال، مقام نبوّت را به کودک خردسالی داد؛ مقام امامت را نیز به انسانی با تمام ویژگی های لازم، در سن کودکی می‏تواند عطا فرماید.پیشینه امامت در خردسالی همان گونه که پیش از این نیز یاد شد, روایت­های فراوان, و شواهد تاریخی, گویای آن است که, پیش از حضرت مهدی علیه السلام دو امام (امام جواد و امام هادی علیهما السلام ) نیز پیش از سن بلوغ جسمانی به امامت رسیدند و این، خود ایجاد آمادگی برای پذیرش امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، در کودکی بود. نخستین امام خردسال: در میان امامان دوازده گانه, نخستین پیشوایی که در سن کودکی به امامت رسید، حضرت جواد الائمه علیه السلام بود. حضرت امام محمّد تقی علیه السلام نهمین پیشوای شیعیان و یگانه فرزند حضرت رضا علیه السلام ، در روز دهم رجب سال 195 هجری قمری در مدینه چشم به دیدار جهان گشود. آن حضرت در هفت سالگی به مقام امامت رسید.[30] از آنجا که این مسأله در دوران امامت بی سابقه بود، در ابتدا برخی بدان اعتراض کردند؛ ولی رفته رفته با هدایت‏های امام رضا علیه السلام و کرامت­هایی از خود آن حضرت، دل شیعیان آرام گرفت. معمّربن خلاّد گوید: «از امام رضا علیه السلام شنیدم که مطلبی راجع به امر امامت بیان کرد و سپس فرمود: «شما چه احتیاجی به این موضوع دارید؟ این ابوجعفر(امام جواد علیه السلام) است که او را به جای خود نشانیده، و قائم مقام خود ساخته‏ام و فرمود: ما خاندانی هستیم که خردسالان‏مان مو به ‏مو از بزرگسالان‏مان ارث می‏برند».[31] این روایت بیانگر آن است که مقام امامت، ربطی به کمی و یا زیادی سن ندارد. ابو بصیر گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم. ـ در حالی که کودک نابالغی عصا کش من بود.ـ حضرت به من فرمود: «کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا احْتَجَّ عَلَیْکُمْ بِمِثْلِ سِنِّهِ أَوْ قَالَ سَیَلِی عَلَیْکُمْ بِمِثْلِ سِنِّهِ»؛ «چگونه خواهید بود زمانی که حجت بر شما هم سال این کودک باشد؟»[32] ]یا فرمود: هم سال این کودک بر شما ولایت داشته باشد.[[33] صفوان بن یحیی گوید: «به امام رضا علیه السلام عرض کردم: پیش از آن که خدا ابو جعفر را به شما ببخشد، درباره جانشین‏تان از شما می‏پرسیدیم و شما می‏فرمودید؛ خدا به من پسری عنایت می‏کند. اکنون او را به شما عنایت کرد و چشم ما را روشن نمود. اگر خدای ناخواسته برای شما پیش آمدی آید، به که ‏بگرویم؟ حضرت با دست اشاره به ابی‏جعفر فرمود که در برابرش ایستاده بود، عرض کردم: قربانت گردم، این پسر سه ‏ساله است: فرمود: «وَ مَا یَضُرُّهُ مِنْ ذَلِکَ فَقَدْ قَامَ عِیسَی علیه السلام بِالْحُجَّةِ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثِ سِنِینَ»؛ «چه مانعی دارد عیسی سه ساله]کمتر[ بود که به حجّت قیام کرد».[34] اگر چه برخی در برابر این اراده از خود واکنش های نامناسبی نشان دادند, امّا کم نبودند انسان‏های وارسته­ای که در برابر این خواست الهی، در کمال تواضع سر فروتنی و پذیرش فرود ‏آورده، با خشنودی کامل  آن را ‏پذیرفتند. از جملة ایشان «علی بن جعفر بن محمد »عموی امام رضا علیه السلام"بود که در برابر امام جواد علیه السلام در نهایت فروتنی بر پیروی از ایشان تأکید می نمود.[35] از اینجا بود که پیروان خالص اهل بیت علیهم السلام با این باورمندی ـ که مقام امامت امری فراتر از محاسبات ظاهری است ـ در امامت امام هادی علیه السلام, با اطمینان بیشتری آن را پذیرفتند. چرا که ایشان نیز در سنّ هشت سالگی به امامت رسید.[36] از آن جایی که شرایط حاکم بر امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف این روند را به گونه ای دیگر رقم زد, تردیدهای شکننده­ای را در ذهن شیعه پدید آورده, کار امام حسن عسکری علیه السلام را مشکل ساخت. ایشان نه فقط در سن و سالی کمتر از دیگر امامان به امامت رسید, بلکه به خاطر مصالحی، ولادتش نیز پنهانی بود. و تا زمان امامت ایشان, جز اندکی, جمال دل آرای او را ندیده بودند. البته حافظة شیعه­های راستین، آموزه­های پیشوایان معصوم علیهم السلام پیشین را ـ که با اقداماتی مناسب, برای این امر زمینه سازی کرده بودند[37], ـ هرگز فراموش نکرده بود. این زمینه سازی هر چه به زمان ولادت حضرت مهدی علیه السلام نزدیک تر می­شود, شتاب بیشتری به خود می­گرفت, به گونه­ای که امام عسکری علیه السلام هرگاه موقعیت را مناسب می­یافت فرزند خود را معرفی و به جانشینی وی تصریح می نمود.کودکان نابغه انسان­هایی استثنایی افزون بر پیامبران و پیشوایان معصوم علیهم السلام که به تأیید الهی دارای ویژگی­های خاصّی هستند, در بین انسان­های معمولی نیز کسانی یافت می شوند که دارای نبوغ خاصّی هستند که آنها را از دیگران متمایز می کند. یکی از پژوهشگران معاصر پس از بیان آیات و روایات, از کودکان نابغه به عنوان مؤید رخداد فوق یاد کرده، افرادی چون ابو علی سینا، فاضل هندی، توماس یونگ، را فقط نمونه ای از این گونه انسان ها دانسته است.[38] برآیند سخن آن که: امامت مانند نبوّت موهبتی الهی است که خدای متعال به بندگان برگزیده و شایستة خود بخشیده است. و در این بخشش سن و سال, دخالتی ندارد. از این رو امر پیشوایی در کودکی، نه فقط امری بعید نیست، که در طول تاریخ میان پیامبران الهی علیهم السلام ، سابقه­ای دیرینه دارد. و کسانی که جهت خرده گیری بر پیروان مکتب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام این مطلب را دستاویز خود قرار داده اند، در بیان پیامبریِ برخی پیامبران و نبوغ برخی بزرگان دین و دانش هیچ،گونه تردیدی به خود راه نداده اند.------------------------------------[1] .عضو هئیت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی[2] . شیخ کلینی، کافی، ج1، ص178 (باب ان الارض لاتخلو من حجة).[3] . بقره (2): آیة 124.[4] . ر.ک: صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثر، (الفصل الاوّل فیما یدّل علی انّ الائمة اثنا عشر...).[5] . نعمانی, الغیبة؛ ص93؛ شیخ صدوق, کمال الدین و تمام النعمة، ج1, ص252.[6] . علامه مجلسی, بحار الانوار, ج37, ص213.[7] . شیخ صدوق, من‏لایحضره‏الفقیه, ج 4, 179.[8] . شیخ صدوق, کمال الدین و تمام النعمة، ج1, ص240.[9] . پیشین, ج1, ص 315.[10] . پیشین, ج1, ص317.[11] . پیشین, ج1, ص319.[12] . شیخ کلینی, کافی، ج1, ص 533 , ح15.[13] . شیخ صدوق, کمال الدین و تمام النعمة، ج2, ص342.[14] . پیشین, ج2, ص361.[15] . شیخ صدوق, عیون اخبار الرضا علیه السلام , ج1, ص273.[16] . شیخ صدوق, کمال الدین و تمام النعمة، ج2, ص377.[17] . پیشین, ج2, ص383.[18] . شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج2, ص409, باب 38, ح9.[19] . شیخ کلینی، کافی، ج1، ص503.[20] . شیخ مفید, الارشاد, ج2, ص339.[21] . ر.ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج2, صص 384 و 457.[22] . شیخ صدوق، کمال‏الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 475؛ باب 43، ح 25. همچنین ر.ک: نیلی نجفی, منتخب الانوار المضیئة، ص 157؛ راوندی، قطب‏الدین،  الخرائج والجرائح، ج 3، ص1101.[23] . ر.ک: حکیمی، محمد رضا, خورشید مغرب، ص24ـ 25.[24] . صدر، سیّد محمد باقر, جست و جو و گفت و گو پیرامون امام مهدی علیه السلام , ص47ـ48.[25] . مریم (19): آیة 30.[26] . شیخ کلینی, کافی, ج1, باب حالات الأئمه علیهم السلام فی السّن.[27] . مریم (19): آیة 12 .[28] . فخر رازی, تفسیر فخر رازی، ج 11، ص 192.[29] . مکارم شیرازی، ناصر و دیگران, تفسیر نمونه, ج13, ص27.[30] . شیخ مفید, الارشاد, ج2, ص273.[31] . شیخ کلینی، کافی، ج 1، ص 320، ح 2[32] . به نظر می رسد مقصود آن حضرت امام جواد علیه السلام بوده است. اگر چه می تواند اشاره به امامت حضرت مهدی علیه السلام نیز باشد.[33] . شیخ کلینی، کافی, ج1, (حالات الأئمةعلیهم السلام فی السن, ح4).[34] . همان، ج 1، (باب الاشارة والنّص علی ابن جعفرالثانى).[35] . شیخ کلینی، کافی، ج 2، ص 322، ح 12.[36] . ر.ک: شیخ مفید, الارشاد, ج2, ص 297.[37] . نعمانی، الغیبة، ص322, ح1.[38] . امینی، ابراهیم، دادگستر جهان، ص123ـ 124.